Да 75-годдзя Пастдамскай канферэнцыі

Вышэйшыя афіцэры СССР і ЗША падчас сустрэчы генеральных штабоў

1. Палітыка датычная пасляваеннай Германіі (эканамічная і палітычная перабудова, рэпарацыйныя выплаты і пытаннне пакарання галоўных нацысцкіх злачынцаў), і яе саюзнікаў.

2. Польскае і Югаслаўскае пытанне

3. Аднаўленне дзяржаўнасці Аўстрыі

4. Прыняцце дэкларацыі аб процідзеянні мілітарысцкай Японіі

У парадак Патсдамскай канферэнцыі ў першую чаргу ўвайшлі пытанні, датычныя пераможанай Германіі: перабудова палітычнага жыцця немцаў на міралюбнай і дэмакратычнай аснове, ваенна-эканамічнае раззбраенне краіны і частковае пакрыццё матэрыяльнага ўрону, нанесенага іншым краінам, а таксама пакаранне нацысцкіх злачынцаў. Абмяркоўваліся пытанні мірнага ўрэгулявання адносінаў з краінамі, якія ваявалі, на баку Германіі, - Італіяй, Балгарыяй, Венгрыяй, Румыніяй і Фінляндыяй. Удзельнікі канферэнцыі таксама абмяняліся думкамі па пытанні аднаўлення дзяржаўнай самастойнасці Аўстрыі, дапамогі ў адраджэнні і развіцці краін Польшчы і Югаславіі

Патсдамская канферэнцыя адкрылася а 17 гадзіне 17 ліпеня 1945 г. Па словах У. Чэрчыля, для асвятлення сустрэчы на вышэйшым узроўні ў Берлін прыбыла каля 180 карэспандэнтаў. Першыя хвіліны сустрэчы ў Патсдаме былі цалкам аддадзены фатографам, якія адлюстравалі ўрачысты момант. Згодна з загадзя распрацаваным пратаколам, дэлегацыі адначасова ўвайшлі ў залу перамоваў з трох бакоў і занялі месцы за круглым сталом, упрыгожаным сцягамі трох дзяржаў. У склад дэлегацый на Патсдамскай канферэнцыі акрамя кіраўнікоў урадаў трох краін ўваходзілі міністры замежных спраў: СССР - В. М. Молатаў, ЗША - Дж. Ф. Бірнс, Вялікабрытаніі - да 25 ліпеня Э. Ідэн, затым з 28 ліпеня Э. Бэвін і іх намеснікі. У Патсдамскай канферэнцыі таксама прымалі ўдзел паслы СССР у ЗША (А. А. Грамыка) і ў Вялікабрытаніі (Ф. Т. Гусеў), пасол ЗША ў СССР (У. А. Гарыман), амбасадар Вялікабрытаніі ў СССР (А. К. Кэр ), прадстаўнікі дыпламатычных устаноў, а таксама кіраўнікі ваенных ведамстваў, якія суправаджалі кіраўнікоў урадаў трох краін, начальнікі штабоў і іх памочнікі.

Паўстала сур’ёзнае пытанне аб парадку падрыхтоўкі мірных дагавораў з былымі варожымі дзяржавамі, што ваявалі на баку Германіі ці падтрымлівалі яе. Для яго вырашэння  Патсдамская канферэнцыя, з улікам некаторых паправак дэлегацыі СССР, зацвердзіла праект амерыканскай дэлегацыі аб заснаванні Савета міністраў замежных спраў (СМЗС). У склад гэтага органа ўвайшлі кіраўнікі знешнепалітычных ведамстваў СССР, Вялікабрытаніі, ЗША, Францыі і Кітая - пастаянных членаў Савет а Бяспекі ААН. Першачарговай задачай, пастаўленай перад СМЗС, стала складанне мірных дагавораў для Італіі, Румыніі, Балгарыі, Венгрыі і Фінляндыі. Акрамя таго, на Савет была ўскладзена падрыхтоўка дакументаў па мірным урэгуляванні для Нямеччыны, якія прыме ўрад Германіі пасля свайго адукацыі.

Германскае пытанне займала ключавое месца ў парадку Патсдамскай канферэнцыі. На аснове палажэнняў Ялцінскай канферэнцыі і пагадненняў Еўрапейскай кансультатыўнай камісіі амерыканская дэлегацыя прадставіла праект дакумента аб кіруючых палітычных і эканамічных прынцыпах ў звароце з Германіяй. Падчас Патсдамскай канферэнцыі камісія падрыхтавала Пагадненне аб некаторых дадатковых патрабаваннях да Германіі. У адносінах да Германіі прадугледжвалася правесці найважнейшыя мерапрыемствы па дэмілітарызацыі, дэмакратызацыі і дэнацыфікацыі. У Нямеччыне варта было вырабіць поўнае раззбраенне і ліквідацыю ўсёй прамысловасці, якая магла б выкарыстоўвацца для ваеннай вытворчасці, падрыхтаваць канчатковую рэканструкцыю палітычнага жыцця на дэмакратычнай аснове і мірнаму супрацоўніцтву краіны ў міжнародным жыцці. Пасля знішчэння ваеннага патэнцыялу і ліквідацыі манапалістычных аб'яднанняў, Нямеччына павінна была сфакусавацца на развіцці сельскай гаспадаркі і мірнай прамысловасці для ўнутранага спажывання. З мэтай прадухілення усякай нацысцкай і мілітарысцкай дзейнасці і прапаганды НСДАП, яе філіялы і падкантрольныя арганізацыі падлягалі знішчэнню, падкантрольныя арганізацыі - роспуску, каб яны не былі адноўлены ні ў якой форме. У паведамленні трох дзяржаў аб канферэнцыі гаварылася, што саюзнікі ў згодзе адзін з адным распачнуць меры, каб Нямеччына ніколі больш не пагражала сваім суседзям ці захаванню міру ва ўсім свеце.

У адпаведнасці з Пагадненнем аб кантрольным механізме ў Германіі Патсдамская канферэнцыя пацвердзіла, што вярхоўную ўладу ў Германіі будуць ажыццяўляць галоўнакамандуючыя ўзброеных сіл СССР, ЗША, Вялікабрытаніі і Францыі, кожны ў сваёй зоне акупацыі, па інструкцыях сваіх адпаведных урадаў, а таксама сумесна па пытаннях, якія закранаюць Германію ў цэлым, якія дзейнічаюць у якасці членаў кантрольнага савета.

Пасля вострых дэбатаў у выніку кампрамісу на Патсдамскай канферэнцыі было падпісана спецыяльнае пагадненне аб рэпарацыях, што развівае палажэнні, прынятыя ў рамках Ялцінскай канферэнцыі. Згодна з гэтым дакументам, рэпарацыйныя прэтэнзіі СССР да Германіі задавальняліся выняткамі з савецкай зоны акупацыі і з адпаведных укладанняў Германіі за мяжой - у Балгарыі, Венгрыі, Румыніі, Фінляндыі і Усходняй Аўстрыі.

З боку саюзнікаў была пацверджана згода на перадачу Савецкаму Саюзу горада Кёнігсберга і прылеглых да яго раёнаў, для забеспячэння бяспекі СССР і еўрапейскай бяспекі, меркаванне аб якой былі закранутыя яшчэ наТэгеранскай канферэнцыі.

Палац Цыцыліенхоф - месца правядзення канферэнцыі

Савецкая дэлегацыя выказала падтрымку брытанскаму праекту па пытанні аб галоўных ваенных злачынцаў, якіх прадугледжвалася аддаць суду. Па прапанове СССР было прынята рашэнне апублікаваць першы спіс ваенных злачынцаў не пазней за 1 верасня 1945 г. Міжнародны ваенны трыбунал быў заснаваны 8 жніўня 1945 г.

Што датычна польскага пытання, то на аснове рашэнняў Ялцінскай канферэнцыі быў створаны часовы польскі ўрад нацыянальнага адзінства, які атрымаў дыпламатычнае прызнанне з боку ЗША і Вялікабрытаніі. Савецкі праект па Польшчы абавязваў ЗША і Вялікабрытанію аказаць часоваму ўраду Польшчы неабходнае садзейнічанне ў неадкладнай перадачы ўсіх фондаў, каштоўнасцяў і іншай маёмасці, якая знаходзілася ў распараджэнні і пад кантролем польскага ўрада ў выгнанні, а таксама перападпарадкаваць польскія вайсковыя сілы, у тым ліку ваенна-марской і гандлёвы флаты часоваму польскаму ўраду народнага адзінства.

Амерыканская і англійская дэлегацыя настойвалі на больш хуткім правядзенні ў Польшчы усеагульных выбараў і прадастаўленні вольнага доступу ў Польшчу прадстаўнікам заходніх сродкаў масавай інфармацыі. Пасля падрабязнага абмеркавання польскага пытання з улікам меркавання запрошаных у Патсдам прадстаўнікоў часовага ўрада народнага адзінства канферэнцыя прыняла рашэнне аб роспуску польскага ўрада ў выгнанні і абароне інтарэсаў часовага польскага ўрада ў дачыненні да ўласнасці польскай дзяржавы на тэрыторыі ЗША і Вялікабрытаніі. Даўгі польскага ўрада ў выгнанні перад ЗША і Вялікабрытаніяй у рашэннях Патсдамскай канферэнцыі па Польшчы больш не ўзгадваліся.

Па сэнсе пагадненняў па польскім пытанні, прынятых на Ялцінскай канферэнцыі, Польшча павінна была атрымаць значнае прырашчэнне тэрыторыі на поўначы і на захадзе. Па гэтым пытанні будзе запытана меркаванне новага польскага ўрада. Часовы ўрад народнага адзінства выклаў сваё меркаванне па пытанні польскіх межаў ў лісце, накіраваным на адрас трох дзяржаў-пераможцаў. Падтрымліваючы польскі ўрад, савецкая дэлегацыя ўнесла на разгляд праект пагаднення аб усталяванні заходняй мяжы Польшчы па лініі, якая ідзе ад Балтыйскага мора праз Свінэмюндэ да Одэра, уключаючы  Шчэцін у склад Польшчы,  далей уверх па плыні Одэра да вусця Нейсе і затым па рацэ Заходняя Нейсе да чэхаславацкай мяжы. Пад уплывам аргументаў савецкай дэлегацыі і з улікам фактычнай сітуацыі пасля размовы з польскай дэлегацыяй,  Г. Трумэн і У. Чэрчыль пагадзіліся прыняць канчатковае рашэнне аб заходняй мяжы Польшчы, тым не менш, абумовіўшы сваю згоду на гэтым згодай СССР на прапанову аб рэпарацый з Германіі і аб допуску ў ААН краін, якія ваявалі на баку Германіі. Гэта рашэнне Патсдамскай канферэнцыі было рэалізавана ў Згожэлецкім дагаворы аб пазначэнні ўсталяванай і існуючай мяжы паміж ГДР і Польшчай ад 6 ліпеня 1950 г. Варшаўскі дагавор 1970 г. паміж ПНР і ФРГ 1970 г. пацвердзіў непарушнасць заходняй мяжы Польшчы.

На Патсдамскай канферэнцыі саюзнікі абмеркавалі палітыку ў дачыненні да еўрапейскіх краін, якія ваявалі на баку Германіі, але затым выйшлі з агрэсіўнага блоку і ўнеслі свой уклад у разгром нацызму.

Кіраўнікі краін антыгітлераўскай кааліцыі - У. Чэрчыль, Г.Трумэн, І.В. Сталін

У прынятай па гэтым пытанні пагадненні Савету міністраў замежных спраў была даручана падрыхтоўка мірных дагавораў з вызваленымі краінамі, пасля заключэння якіх ім будзе аказана падтрымка ва ўступленні ў ААН. Па прапанове брытанскай дэлегацыі было прынята рашэнне падтрымаць просьбы аб прыняцці ў ААН дзяржаў, якія захоўвалі нейтралітэт падчас вайны. Па прапанове савецкай дэлегацыі бакі канферэнцыі не падтрымалі просьбу аб прыёме ў ААН франкісцкай Іспаніі, дзяржавы, створанай пры падтрымцы краін "восі”.

Таксама вырашалася і пытанне Аўстрыі. Па дамове саюзнікаў ад 9 жніўня 1945 г., падрыхтаванага Еўрапейскай кансультатыўнай камісіяй, у Аўстрыі, занятай чатырма дзяржавамі-пераможцамі, уводзіўся ў дзеянне саюзніцкі кантрольны механізм і былі ўтвораны чатыры зоны акупацыі. Вена была падзелена на чатыры сектары.

Вялікая Тройка на Пастдамскай канферэнцыі (здымак з экспазіцыі)

На Патсдамскай канферэнцыі абмяркоўваліся пытанні маючай адбыцца вайны з Японіяй. Кіраўнікам урадаў ЗША і Вялікабрытаніі было вельмі важна атрымаць асабістае пацверджанне ад І. В. Сталіна, што СССР уступіць у вайну з Японіяй. Начальнік Генеральнага штаба Чырвонай Арміі генерал арміі А. І. Антонаў апавясціў канферэнцыю, што савецкія войскі засяроджваюцца на Далёкім Усходзе, але адкрыццё ваенных дзеянняў супраць Японіі ў Паўночна-Усходнім Кітаі для выхаду да Ляодунского паўвострава залежыць ад распачатых напярэдадні савецка-кітайскіх перамоў. Кіраўнік савецкага ўрада таксама паведаміў на канферэнцыі, што СССР, верны саюзніцкім абавязальніцтвам, адкажа адмовай на новыя прапановы Японіі аб пасярэдніцтве. Г. Трумэн і У. Чэрчыль ўсяляк спрабавалі схіліць Японію да капітуляцыі, і 26 ліпеня 1945 г. апублікавалі Патсдамскую дэкларацыю ЗША, Вялікабрытаніі і Кітая, заклікаючы ўрад Японіі неадкладна абвясціць безумоўную капітуляцыю на прад'яўленых умовах . Імкнучыся наблізіць мір на Далёкім Усходзе, савецкі ўрад далучыўся да дэкларацыі 8 жніўня.

Па выніках Патсдамскай канферэнцыі 1 жніўня 1945 года кіраўнікі ўрадаў СССР, ЗША і Вялікабрытаніі падпісалі Пратакол і наконт Берлінскай канферэнцыі трох дзяржаў. У пачатку жніўня дакументы Патсдамскай канферэнцыі былі накіраваны Францыі з прапановай далучыцца. Францыя выказала прынцыповую згоду. Рашэнні Патсдамскай канферэнцыі пасля іх апублікавання былі падтрыманы і іншымі дзяржавамі свету.

Падводзячы вынікі, можна адзначыць, што Пастдамская канференцыя стала пераканаўчым прыкладам супрацоўніцтва паміж вялікімі дзяржавамі, якое дапамагло перамозе над нацызмам і павінна было стаць гарантыяй пасляваеннага міру і бяспекі. Канферэнцыя прадэманстравала, што многія спрэчныя і цяжкія пытаньні можна вырашаць мірным шляхам перамоў. У Патсдаме былі прызнаныя дэмакратычныя прынцыпы зацвярджэння міру і бяспекі ў Еўропе: галоўная ўмова бяспекі на еўрапейскім кантыненце - недапушчэнне адраджэння германскага мілітарызму, а адносіны паміж дзяржавамі павінны будавацца на прынцыпах суверэнітэту і нацыянальнай незалежнасці, раўнапраўя i неўмяшання ва ўнутраныя справы. Тым не менш, канферэнцыя не вырашыла многіх спрэчных пытанняў між саюзнікамі,  і адначасова акрэсліла супярэчнасці па Другой сусветнай вайне, якія выліліся неўзабаве ў халодную вайну.

У экспазіцыі беларускага дзяржаўнага музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны прадстаўлены фатаздымак кіраўнікоў краін-удзельніц, падчас іх сустрэчы ў Пастдаме.

Літаратура:

1. Пастдамская канферэнцыя // Гісторыя дыпламатыі / пад рэд. А. А. Грамыка, І. Н. Земскова, У. А. Зорына, У. С. Сямёнава, М. А. Харламава. — 2-е. — М.: Палітвыдат, 1975. 752 с.

2. Сусветная гісторыя: Другая сусветная вайна. Вынікі Другой сусветнай вайны. – М.: АСТ, Мн: Харвест, 2001.512 с.

3. Другая сусветная вайна. А.Г. Мернікаў, Г.А. Спектар. Мінск:Харвест, 2007. 192 с.

4. Берлінская (Патсдамская) канферэнцыя кіраўнікоў трох саюзных дзяржаў — СССР, ЗША и Вялікабрытаніі. Савецкі Саюз на міжнародных канферэнцыях перыяда Вялікай Айчыннай вайны 1941—1945 гг.: Зборнік дакументаў. Пад рэд. А. А. Грамыка, І. Н. Зямскова,У. А. Кручкова, Ш. П. Санакоева, П. П. Севасцьянава. — М.: Палитвыдат, 1984. — Т. VI. — 511 с.

Навуковы супрацоўнік